WIESŁAW WITKOWSKI (Kraków)

DZIEJE PRZENIKANIA TERMINOLOGII RELIGIJNEJ KOŚCIOŁA BIZANTYJSKIEGO DO JĘZYKA POLSKIEGO, TUDZIEŻ TERMINOLOGII RELIGIJNEJ KOŚCIOŁA RZYMSKIEGO DO JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO

    Wielowiekowe i wielopłaszczyznowe kontakty ukraińsko-polskie znalazły - jak wszyscy to dobrze wiemy - bardzo wyraźne odzwierciedlenie w obu sąsiadujących ze sobą językach. Początkowo zapewne głównie w warstwie słownictwa bytowego czy prawno-administracyjnego, lecz rychło - jak można wnosić z najdawniejszych zachowanych zabytków piśmiennictwa i staroukraińskiego i staropolskiego - także w terminologii religijnej.
    Wśród dotychczasowych, stosunkowo już licznych publikacji, traktujących o wpływach wzajemnych obu interesujących nas języków, nie było do niedawna - zapewne również z przyczyn pozanaukowych - studiów poświęconych wyłącznie (lub choćby przede wszystkim) słownictwu konfesyjnemu. Dopiero ostatnio, w 1996 r. ukazała się w serii prac firmowanych przez Komitet Językoznawstwa PAN książka prof. Marii Karpluk pt. Z polsko-ruskich związków językowych - Słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w. I otóż właśnie owa bardzo kompetentna i bardzo starannie zredagowana praca stała się dla mnie impulsem i posłużyła jako punkt wyjścia przy opracowaniu niniejszych rozważań, które powinny uzmysłowić nam jedynie wielkość i złożoność, nie są jednak w stanie wyczerpać sformułowanego w tytule zagadnienia. Nie wyczerpią go już chociażby ze względu na bardzo znaczne luki w istniejącym aktualnie systemowym opisie rozwoju leksyki obu naszych języków. Bo przypomnijmy, iż badacze języka polskiego dysponują wprawdzie zarówno kompletnym nieomal Słownikiem Staropolskim (S1) i doprowadzonym do połowy haseł na literę P (ale posiadającym pełną kartotekę) Słownikiem Polszczyzny XVI w. (S2), jednakowoż dla trzech następnych stuleci praktycznie starczyć im musi (osobliwie w naszej dziedzinie) Słownik Lindego (S3) z - dublującym go w znacznym stopniu - tzw. Słownikiem Warszawskim (S4). Nie w lepszej sytuacji znajdują się badacze języka ukraińskiego. Poza Słownikiem Staroukraińskim (C1) rozporządzają oni tylko kadłubowym (doprowadzonym zaledwie do haseł na literę ?) Słownikiem Historycznym Tymczenki (C2), następnie zaś - rejestrującym stan ukraińszczyzny z przełomu XVIII i XIX w. - stosunkowo niewielkim Słownikiem Biłećkiego Nosenki (C3) i wreszcie, wydanym na początku XX w. tzw. Słownikiem Hrinczenki (C4).
    Oczywiście i jedni i drudzy mogą i powinni materiały leksykalne z wymienionych wyżej źródeł dopełniać słownictwem z dostępnych im opracowań szczegółowych, a skompletowane w ten sposób zbiory skonfrontować z danymi współczesnych słowników literackich: polskiego (S5), bądź ukraińskiego (C5).
    Ja tutaj zbiór polski uzupełniłem niektórymi wyrazami ze wspomnianej już publikacji Marii Karpluk, jak też z monografii Stefana Hrabca pt. Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII w., natomiast zbiór ukraiński słownictwem, jakie wynotowałem niegdyś z utworów (przeważnie o tematyce religijnej) siedemnastowiecznych pisarzy ukraińskich.
    Prezentację zebranego w ten sposób materiału muszę jednak poprzedzić jeszcze dwiema porządkowymi informacjami: jedną - dotyczącą zasad jego kompletowania, drugą - zasad jego klasyfikacji. A mianowicie:
 - w odróżnieniu od Marii Karpluk, która do zbioru swojego włączyła również takie wyrazy, jakie tylko w określonych kontekstach nabierać mogą znaczenia terminów religijnych (np. ruski - prawosławny, rzymianin - rzymski katolik), ja ograniczyłem się wyłącznie do tych słów, które swoją prznależność do leksyki religijnej manifestują niezależnie od uwarunkowań zewnętrznych;
 - w odróżnieniu od Marii Karpluk, która do zasobów polskiego słownictwa religijnego zaliczyła również i te cerkiewne terminy religijne, jakie poświadczone zostały wyłącznie w polskojęzycznych tekstach wewnętrznej ruskiej polemiki wokół unii brzeskiej, ja uwzględniłem jedynie takie, które znalazły się w tekstach pisarzy polskich, lub w tekstach polskojęzycznych pisarzy ukraińskich adresowanych nie tylko do ukraińskich odbiorców:
 - nie uwzględniłem trafiających się w siedemnastowiecznym piśmiennictwie ukraińskim złożonych nominacji typu допущенье бозское, зряженье Божее, потемпение вhчное czy учинковый грhх?, ponieważ uważam, że efemerydy te (a może nie całkiem efemerydy?) zasługiwałyby na osobne przebadanie.
    Jak dobrze wszystkim wiadomo, klasyfikacja jednostek każdego zróżnicowanego zespołu sprawia z zasady większe czy mniejsze trudności. Jednak szczególnie wielkie trudności nastręcza klasyfikacja swobodnie ukształtowanych zbiorów leksyki języków naturalnych. Przyczyną tego jest złożona bardzo natura słów, które da się porządkować bądź to ze względu na ich pochodzenie, bądź to ze względu na ich budowę czy funkcje składniowe, bądź wreszcie ze względu na typowe dla nich znaczenia kategorialne.
    Ponieważ zastosowanie równoczesne więcej niż dwu możliwych sposobów podziału doprowadziłoby nieuchronnie do powstania nadmiernej ilości małych i niedostatecznie wyrazistych podzespołów, przyjąłem tu jako nadrzędną zasadę klasyfikacji zebranych wyrazów (głównie rzeczowników) ich semantykę. Pozwoliło mi to zdecydowaną większość całego materiału słownego - zarówno polskiego jak i ukraińskiego - podzielić na cztery zasadnicze zespoły zawierające: 1) epitety Boga i Matki Boskiej; 2) nazwy osób związanych z kultem religijnym; 3) nazwy przedmiotów i budowli związanych z kultem religijnym i 4) nazwy świąt, obrzędów i czynności kultowych. Dodatkowo zaś - naruszając tym niestety ową zasadę - zdecydowałem się w każdym nieomal zespole (bo sytuacji takich było wiele) utworzyć podzespoły wyrazów pokrewnych, tj. zawierających wspólną im podstawe słowotwórczą. Człony główne tych podzespołów tworzą z zasady wyrazy posiadające bogatszą od pozostałych dokumentację źródłową i dłuższy z zasady od pozostałych okres funkcjonowania w języku zapożyczającym. Sądzę bowiem, że taki sposób prezentacji zebranego materiału - choć nie do końca konsekwentny - jest mimo wszystko najbardziej przejrzysty.
    A oto analizowane materiały:

GRUPA PIERWSZA

Terminologia religijna Kościoła bizantyjskiego w języku polskim

    Zespół 1: epitety Boga (drugiej Osoby Boskiej) i Matki Boskiej

Spas – Zbawiciel. Wyraz poświadczony od XIV w. Do XVII w. wyłącznie jako wezwanie (nazwa) cerkwi (S1, S2, SH), później – również nazwa jesiennego święta (S4)
Przeczysta. Wyraz poświadczony od XVI w. (MK, S4, S5)

    Zespół 2: nazwy osób związanych z kultem religijnym

archiepiskop – arcybiskup. Wyraz poświadczony w tekstach XVI w. (MK)
archijerej – hierarcha Kościoła bizantyjskiego. Wyraz poświadczony w XX w. (S4, SZ)
archimandryta – opat. Wyraz poświadczony od XV w. (S1, S4, S5)
    wyrazy pokrewne:
    archimandrycki – dotyczący archimandryty. Poświadczenie od XIX w. (S3, S4)
    archimandryctwo – urząd archimandryty. Poświadczenie od XIX w. (S3, S4)
    archimandria – zespół klasztorów (monasterów) podlegających władzy archimandryty.
    Poświadczenie od XX w. (SZ)
bajtko – ojciec duchowny, kapłan (ukr. батько). Wyraz poświadczony w tekstach polskich od XV do XVIII w. (S1, S2, SH, S3). Jako archaizm odnotowuje go jeszcze Słownik Warszawski (S4)
bielec – kapłan diecezjalny. Wyraz poświadczony raz tylko w XVI w. (S2)
błohosłowiec – teolog. Wyraz poświadczony raz tylko w XVI w. (SH)
bogomodlec || bohomodlca || bogomódlca – człowiek wyróżniający się pobożnością. Wyraz poświadczony od XVI w. (MK, S3, S4, S5)
    Wyraz pokrewny:
    bohomolstwo || bogomodlstwo - dziękczynienie. Poświadczenia od XVI do XIX w. (MK, S3)
cudotwórca. Wyraz szeroko znany już od XVII w. (S2, S3, S4, S5)
czerniec || czyrniec – mnich. Wyraz poświadczony dobrze już od XV w. (S1 zob. tamże s.v. archimandryta i ihumen S2, SH, S3, S4, S5)
    Wyrazypokrewne:
    czernica – mniszka. Poświadczenie w XVII w. (S3)
    czerniecki – mniszy. Poświadczenie w tekstach XVI-XVIII w. (S3, S4)
diak – śpiewak kościelny. Poświadczenie (w tym znaczeniu!) od XVI w. (S2, SH, S3, S4, S5)
egzarcha – namiestnik patriarchy. Wyraz poświadczony od XVI w. (MK,S4,S5)
episkop – biskup. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S3, S4, S5)
    Wyrazy pokrewne:
    episkopstwo – urząd episkopa. Poświadczenie od XIX w. (S3, S4)
    episkopia – teren podległy jurysdykcji episkopa, diecezja. Poświadczenie od XIX w. (S3, S4)
hospodyn – kapłan. Wyraz poświadczony raz w tekstach XVII w. (SH) i jako archaizm w Słowniku Warszawskim (S5)
humen || humion || ihumen – przeor. Wyraz poświadczony od XV w. (S1, S2, SH, S3, S4)
    Wyrazy pokrewne:
    humenia || ihumenia – przeorysza. Poświadczenie w XVI w. (MK) Notuje też Słownik Warszawski (S4)
    humenica – przeorysza. Poświadczenie w tekście XVIII w. (S3)
kryłoszanin – członek kolegium kapłańskiego przy niektórych (np. episkopalnych) cerkwiach. Wyraz poświadczony raz w tekście z XVII w. (MK). Notuje jako archaizm Słownik Warszawski (S4)
    Wyraz pokrewny:
    kryłos – kolegium kapłańskie. Parokrotne poświadczenie w tekstach XV w. (S1 zob. tamże s.v. metropolit)
kum – ojciec chrzestny w stosunku do rodziców dziecka. Wyraz poświadczony od XV w. (S1, S2, S3, S4, S5)
metropolit || mitropolit – metropolita. Wyraz poświadczony w XV i XVI w. (S1, S2)
    Wyraz pokrewny:
    metropolitski – dotyczący metropolity. Jedno poświadczenie z XVI w. (S2)
pałamar – zakrystian. Wyraz poświadczony raz w XVI w. (MK)
posłusznik – pokutnik lub nowicjusz zakonny. Wyraz poświadczony od XVI w. (MK, S3, S4, S5)
proskornica – kobieta wypiekająca prosfory. Wyraz poświadczony od XVI w. (S1, S3, S4)
    Wyraz pokrewny:
    proskura || praskura – prosfora, komunikant. Poświadczenie od XVI w. (S1, MK, S3, S4)
protoarchimandryta – opat generalny. Wyraz poświadczony od XIX w. (S3, S4, S5)
    Wyrazy pokrewne:
    protoarchimandryczny – dotyczący protoarchimandryty. Jedno poświadczenie z XVIII w. (S3)
    protoarchimandria – zespół monasterów podległych jurysdykcji archimandryty. Jedno poświadczenie z XIX w. (S3)
protopop – kanonik. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S3, S4)
świaszczennik – kapłan. Wyraz poświadczony od XVII do XIX w. (SH, S3)
    Wyraz pokrewny:
    świaszczeństwo – stan kapłański. Jedno poświadczenie z XVII w. (S3)
władyka – ordynariusz Kościoła bizantyjskiego. Wyraz poświadczony już od XIV w. (S1, MK, SH, S3, S4, S5)
    Wyrazy pokrewne:
    władycki – dotyczący władyki. Poświadczenie od XVIII w. (S3, S4, S5)
    władyctwo – urząd i godność władyki. Poświadczenie już od początku XV w. (S1, S2, S3, S4, S5)

    Zespół 3: nazwy przedmiotów i budowli związanych z kultem religijnym

antymis
|| antymins – tkanina z wyobrażeniem Chrystusa składanego do grobu. Wyraz poświadczony od XIX w. (S3, S4)
Apostoł – księga liturgiczna zawierająca Listy i Dzieje Apostolskie. Wyraz poświadczony parokrotnie w XV w. (S1)
carskie drzwi – środkowe drzwi w ikonostasie. Tak w XIX w. i prawdopodobnie wcześniej (S3). W XX w. już tylko carskie wrota (S4, S5)
ikona – obraz o treści religijnej, zazwyczaj poświęcony. Wyraz poświadczony od początku XX w. (S4, S5)
ikonostas – ozdobiona ikonami przegroda, oddzielająca ołtarz od reszty cerkwi. Wyraz poświadczony od początku XX w. (S4, S5)
krzest – krzyż. Wyraz poświadczony raz w XVI w. (MK)
monastyr || manastyr || manasterz – klasztor. Wyraz poświadczony od XV w. (S1, S2, SH, S3, S4, S5)
    Wyraz pokrewny:
    monasterzyk – klasztorek. Jedno poświadczenie w tekście z XVII w. (MK)
orar – noszona na lewym ramieniu stuła diakońska. Wyraz poświadczony od XIX w. (S3, S4)
płaszczenica – tkanina z wyobrażeniem Chrystusa leżącego w grobie. Wyraz poświadczony od XVIII w. (S3, S4)
przytwór – przedsionek cerkiewny, kruchta. Wyraz poświadczony od XVII w. (SH, S3, S4)
ryża || ryza – suknia kapłańska. Wyraz poświadczony od XVII w. (SH, S3, S4)
skufija || skafija – uszyta z czarnego lub fioletowego aksamitu czapka duchownego. Wyraz poświadczony od XVII w. (S3, S4)
żertownik – stół po lewej stronie ołtarzowej części cerkwi. Wyraz poświadczony od XVII w. (S3, S4)
    Wyraz pokrewny:
    żertwa || żartwa - ofiara. Poświadczenie od XIX w. (S3, S4, S5)

    Zespół 4: nazwy świąt, obrzędów i czynności religijnych

ektenia
– modlitwośpiew składający się z szeregu próśb, rodzaj litanii. Wyraz poświadczony od XIX w. (S3, S4)
maślnica – ostatnia niedziela przed Wielkim Postem, mięsopust. Wyraz poświadczony w XV i XVI w. (S1, S2)
obidnia || obiednia – msza św. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, SH, S3, S4)
panichida – nabożeństwo (zazwyczaj wieczorne) za duszę zmarłego. Wyraz poświadczony od XIX w. (S3, S4)
Pokrowa – święto Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Wyraz poświadczony w tekstach XVI i XVII w. (S2, SH)
prażnik || praznik – dzień wolny od pracy, święto. Wyraz poświadczony już od końca XIV w. (S1, S2, S3, S4, S5)
wieczernia – nabożeństwo wieczorne, nieszpory. Wyraz poświadczony w XVI i XVII w. (MK, SH, S3)
wieńczanie – ślub, zaślubiny. Wyraz poświadczony raz w tekście z XVI w. (S1). Rejestruje go jako regionalizm (archaizm) Słownik Warszawski (S4)

    Zespół 5: inne słowa o wyraźnym nacechowaniu religijnym

bezgrzeszny
– wolny od grzechów. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S3, S4, S5)
bogonośny – noszący w sobie Boga. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S3, S4)
niepokajany – nie żałujący za grzechy, zatwardziały w grzechach. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S4)
oskoromić się – nie przestrzegać postu. Wyraz poświadczony raz w tekście z XVI w. (MK)
prawosławny – wyznający właściwą wiarę, właściwie chwalący Boga. Wyraz poświadczony od XVI w. (MK, SH, S3, S4, S5)
    Wyraz pokrewny:
    prawosławie. Poświadczenie od XIX w. (S4, S5)
sobór – zgromadzenie hierarchów obradujące nad sprawami wiary. Wyraz poświadczony od XVI w. (S2, S3, S4, S5)

GRUPA DRUGA

Terminologia religijna Kościoła rzymskiego w języku ukraińskim

    Zespół 1: epitety Boga (pierwszej i drugiej Osoby Boskiej)

Змертвыхвсталый
. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (M 418)
    Wyraz pokrewny:
    змертвыхвстанье. Poświadczenie w tekście z XVII w. (TR 472)
Откупитель. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (M 109, PL 6v)
предвhчный. Wyraz poświadczony od XVII w. (M 25, C4, C5)

    Zespół 2: nazwy osób związanych z kultem religijnym

арцибискуп
. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C2, PR 134, C4)
    Wyrazy pokrewne:
    арцибискупий. Poświadczenie w tekstach XVII - pocz. XIX w. (C2, C3)
арцибискупство. Poświadczenie w tekstach XVII w. (C2)
арцикаплан. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (C2)
бернардин. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2, C5)
бискуп. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C2, B 27, PR 134, C5)
    wyrazy pokrewne:
    бискупий. Poświadczenie w tekstach XVI w. (C2)
    бискупский. Poświadczenie w tekście z pocz. XIX w. (C3)
    бискупство. Poświadczenie od XV w. (C1, C2, RR)
босак – karmelita bosy. Wyraz poświadczony w tekście z XVII w. (C2)
доминиканин. Wyraz poświadczony w tekście XVII w. (C2), współcześnie: домініканець
духовенство. Wyraz poświadczony od XV w. (c1, C2, C4, C5)
    wyraz pokrewny:
    духовный. Poświadczenie od XVII w. (D 44v, C4)
єзуита. Wyraz poświadczony w tekście XVII w. (D 23), współcześnie: єзуіт
жак – sługa kościelny. Wyraz (w tym znaczeniu) poświadczony w tektach XV w. (C1)
    Wyrazy pokrewne:
    законник – mnich. Wyraz poświadczony od XVII w. (D 5, K 65, M 89, C3, C5)
    законниця. Poświadczenie od XVII w. (CZ 17, D 10, C5)
    закон – wspólnota mnichów określonej reguły. Poświadczenie w tekstach XIV i XV w. (C1), z pocz. XIX w. wyraz ten był używany w znaczeniu <klasztor> (C3)
    законный. Poświadczenie w tekstach XVII w. (K 65, S 20v)
казнодhя || казнодій. Wyraz poświadczony od XVII do XIX w. (B 23, N VI, C3)
    Wyraz pokrewny:
    казнодhйство. Poświadczenie w tekście z pocz. XIX w. (C3)
кановник || каноник. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C5)
каплан. Wyraz poświadczony w tekstach od XV do XVII w. (C1, B 8v)
    Wyraz pokrewny:
    капланство. Poświadczenie w tekstach XVII w. (LK 67)
кардинал. Wyraz poświadczony od XVII w. (B 16v, C4, C5)
кармелит. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2 s.v. босак, C5)
    Wyrazy pokrewne:
    кармелітка. Poświadczenie w tekstach XX w. (C5)
    кармелітський. Poświadczenie w tekstach XX w. (C5)
католик || кателик. Wyraz poświadczony od pocz. XIX w. (C3, C4, C5) początkowo w znaczeniu <tyran, gnębiciel>
    Wyrazy pokrewne:
    католичка || кателичка. Poświadczenie od pocz. XIX w. (C3, C5)
    католицький || кателицький. Poświadczenie w tekstach XX w. (C4, C5)
    католицтво. Poświadczenie w tekstach XX w. (C5)
    католицизм. Poświadczenie w tekstach XX w. (C5)
клерик. Wyraz poświadczony od XVII do XIX w. (D 377, RR)
    Wyraz pokrewny:
    клер. Poświadczenie od XVII do XIX w. (Q 140v, RR)
мних. Wyraz poświadczony od XIV do XIX w. (C1, B 16, C3)
    Wyraz pokrewny:
    мнишка. Poświadczenie od XVII do XIX w. (D 36v, C3)
олтарник – stpol. ołtarznik, sługa kościelny. Wyraz poświadczony w tekście XX w. (RR)
опат. Wyraz poświadczony od XVI w. (C2 s.v. байка, C3, C4)
    Wyraz pokrewny:
    опатскій. Poświadczenie w tekście z pocz. XIX w. (C3)
папеж. Wyraz poświadczony od XVI do pocz. XIX w. (C2 s.v. байка, C3)
    Wyrazy pokrewne:
    папежник. Poświadczenie w XIX w. (RR)
    папежскій. Poświadczenie w tekście z pocz. XIX w. (C3)
    папежство. Poświadczenie w tekście z pocz. XIX w. (C3)
плебан. Wyraz poświadczony od XIV w. (C1, C5)
прелат. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C5)
пробощ. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C5)
псалмhста. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (CZ 6, D 26, K 62v, M 294, VK 3)
теоліог || теолог. Wyraz poświadczony od XVII w. (K 359, RD 149, C5)
унhта. Wyraz poświadczony w XVII w. (Sk VII)
    Wyraz pokrewny:
    унія. Poświadczenie od pocz. XIX w. (C3, C4, C5)
францишканин. Wyraz poświadczony w tekście XVII w. (C2 s.v. босак), współcześnie: францисканець

    Zespół 3: nazwy przedmiotów i budowli związanych z kultem religijnym

амбона
. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (C2, K 245, C4)
бабинец – kruchta, przedsionek kościelny. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2, C3, C4, C5)
біблія. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2, K 246, M Viv, C4, C5)
габіт. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2, Sk 20v, C5)
гостія. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (K 107, M 229v)
казальница – ambona. Wyraz poświadczony w XVII w. (LK 242)
катедра – kościół biskupi. Wyraz poświadczony od pocz. XIX w. (C3, C4, C5)
    Wyraz pokrewny:
    катедральный. Poświadczenie z XVII w. (K 47v)
каплица. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, K 190, RD 46, Sk 5, C4, C5)
    Wyraz pokrewny:
    капличка. Poświadczenie z pocz. XX w. (C4)
кляштор. Wyraz poświadczony od pocz. XV w. (C1, B 16, C4, C5)
костел. Wyraz poświadczony od początku XV w. (C1, B 8, C4, C5)
криж. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C3, C4, C5)
крижмо – koszula nowochrzczeńca. Wyraz poświadczony od pocz. XX w. (C4, C5)
пасторал. Wyraz poświadczony w XVII w. (Sk 28)
реліквія. Wyraz poświadczony od XVII w. (M 168, Q 75v, C5)

    Zespół 4: nazwy świąt, obrzędów i czynności religijnych

бермованье
– konfirmacja. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (C2)
    Wyraz pokrewny:
    бермовати. Poświadczenie z XVII w. (C2)
запусты – tydzień przed Wielkim Postem. Wyraz poświadczony od XV w. (C1, C4, C5)
квhтная недhля – Niedziela Kwietna, Niedziela Palmowa. Wyraz poświadczony na pocz. XIX w. (C3)
літанія. Wyraz poświadczony od pocz. XX w. C4, C5)
модлы. Wyraz poświadczony w XVII w. (VR 24)
мша. Wyraz poświadczony od XVII w. (B 16, C3, C4)
набоженство. Wyraz poświadczony od XVII w. (G 8v, HM 49, M 222, C4, C5)
нешпоры. Wyraz poświadczony od końca XVI w. (C2 s.v. ажъ, C3, RR)
    Wyraz pokrewny:
    нешпорный. Poświadczenie z pocz. XIX w. (C3)
пацір – modlitwa poranna. Wraz poświadczony w XIX w. (RR)
пережеґнати|| прежеґнати. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (B 8v, K 233v)
    Wyraz pokrewny:
    пережеґнати ся || прежеґнати ся. Poświadczenie z XVII w. (B 31, K 233v)
сакрамент – Komunia św. Wyraz poświadczony od XVII w. (B 29v, K 247, N 132, C4, C5)
    Wyraz pokrewny:
    сакраментальый. Poświadczenie od XVII w. (M 235, C5)
святки – świątki : 1. okres od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, 2. oktawa świąt Wielkiej Nocy. Wyraz poświadczony od XVI w. C1, C5)
    Wyraz pokrewny:
    зелені святки. Poświadczenie od pocz. XIX w. (C3, C5)
свято. Wyraz poświadczony od końca XIV w. C1, K 243, N 377, C5)
целебровати. Wyraz poświadczony w tekstach XVII w. (N 90v, Q 135v)

    Zespół 5: inne słowa o wyraźnym nacechowaniu religijnym

богобойный
. Wyraz poświadczony od XV w. (C2, K 251, C3, C5)
    Wyraz pokrewny:
    богобойность. Poświadczenie od XVI w. (C2, C3, C4, C5)
догмат. Wyraz poświadczony od XVII w. (C2, VK 25v, C4, C5)
побожный. Wyraz poświadczony od XVII w. (D 16, HM 16, K 246v, C3, C4, C5)
    Wyraz pokrewny:
    побожность. Poświadczenie od XVII w. (PL 8, Q 113, VZ 2, C3, C4, C5)
покута. Wyraz poświadczony od XVII w. (B III, M 269v, C3, C5)
    Wyraz pokrewny:
    покутовати. Poświadczenie od XVII w. (D 34, K 10v, M 71v, PR 152, C4, C5)
релhя || релігія. Wyraz poświadczony od XVI w. (C2 s.v. баламутити, VR 12v, VZ 3, C5)
святобливый. Wyraz poświadczony od XVII w. (HM 2, C3, C5)
    Wyraz pokrewny:
    святобливость. Poświadczenie od XVII w. (LK 64, RD 75, C3, C5)
скруха. Wyraz poświadczony od XVII w. HM 5, K 30, N 127v, C4, C5)
чистец. Wyraz poświadczony w tekście XVII w. (HM 25)
    Wyraz pokrewny:
    чисцовый. Poświadczenie w XVII w. (HM 25)

    Jakkolwiek obie przedstawione wyżej grupy wyrazowe nie są kompletne – pierwsza nie zawiera najpewniej całej terminologii religijnej Kościoła bizantyjskiego, jaka znana była niegdyś (bądź też znana jest obecnie) językowi polskiemu, druga nie obejmuje wszystkich terminów religijnych Kościoła rzymskiego, jakie w różnym czasie przenikały do języka ukraińskiego – to przecież zarówno ta jak i tamta są na tyle bogate i reprezentatywne, iż służyć by mogły jako dostateczna baza materiałowa do sformułowania pewnej ilości ustaleń ogólniejszej natury. Dałoby się na ich podstawie coś powiedzieć np. o chronologii owych zapożyczeń, o wypadkach ich fonetycznej bądź morfologiczej adaptacji, czy choćby o trafiających się wśród nich sporadycznie zmianach semantycznych.
    Przejdę jednak do sprawy, która moim zdaniem jest szczególnie istotna. Odpowiem mianowicie na pytanie, czemu to wśród wyrazów pierwszej grupy pominąłem dwa ważne, sztandarowe wręcz dla niej rzeczowniki – cerkiew i pop – jak też czemu wśród wyrazów grupy drugiej opuściłem doskonale przecież znane współczesnej ukraińszczyźnie słowo ксьондз? Otóż pominąłem je całkiem świadomie. Pominąłem je z tej prostej racji, że wymagają one bezwzględnie szerszego omówienia.
    Zacznę od cerkwi. Wyraz ten jest ogólnosłowiańską, przedhistoryczną pożyczką z języka dawnych Gotów. W Polsce etnicznej, tej „rzymskiej” był on jeszcze do XIV w. włącznie powszechnie znany i używany. Prócz źródeł pisanych potwierdza jego istnienie także kilka starych nazw miejscowych na ziemiach zachodniopolskich. Dopiero w XV w. wypiera go ostatecznie, importowany z Czech, rzeczownik kościół. Początkowo zapewne głównie (jeśli nie wyłącznie) jako nazwa świątyń murowanych. Przy okazji warto chyba odnotować sporadyczny wypadek ekspansji polskiej (fonetycznie) cerkwi na grunt wschodniosłowiański. Otóż w wystawionej w Wilnie w 1499 r. gramocie czytamy: воленъ он то отдати... на церкевъ божую.
    Dzieje polskiego „popa” są bardzo podobne do dziejów polskiej „cerkwi”. Na ziemiach nadgoplańskich Polan (lub ogarniając szerzej: w późniejszej Wielkopolsce) pojawił się on wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przez poddanych Mieszka I, na ziemiach Wiślan (lub ogarniając szerzej: w późniejszej Małopolsce) prawdopodobnie sporo wcześniej. Teksty staropolskie (S1) poświadczają w sposób nie wzbudzający wątpliwości używanie tego wyrazu jako nazwy kapłana obrządku rzymskiego. Teksty te poświadczają zarazem szybkie i trwałe wypieranie już w XIV w. starszego popa przez nowszego księdza, kalkę semantyczną czeskiego rzeczownika kněz.
    Tyle o najdawniejszych polskich nazwach świątyni i kapłana.
    Pozostają nam jeszcze do omówienia dzieje ukraińskiej nazwy duchownego Kościoła rzymskokatolickiego. Zdawać by się mogło, iż jest to sprawa najprostsza z prostych. Początkowo zwali go zapewne popem, później zaś znanym nam do dziś, a przejętym już z polskiego rzeczownikiem ксьондз. W rzeczywistości było trochę inaczej. Początkowo był on zwany istotnie – są na to liczne dowody – wspólnym niegdyś wszystkim Słowianom (a przejętym ze staro-górno-niemieckiego) imieniem pop. Ale co było później? Co mówi na ten temat Słownik Staroukraiński (C1)? Otóż słownik ten zna wprawdzie słowo ксьондз, ale poświadcza je tylko raz i to w dodatku w tekście białoruskim, a mianowicie w gramocie wileńskiej z 1451 r. Czyżby więc na ziemiach ukraińskich jeszcze i w XV w. nazywano kapłanów rzymskokatolickich popami? Owszem, jeszcze nazywano. Coraz częściej jednak już wówczas zamiast słowa пуп || піп zaczęła wchodzic w użycie semantyczna kalka z polskiego ksiądz w postaci князь. A oto wybrane przykłady ze Słownika Staroukraińskiego:

    ... князь Янъ арцибискупъ львовскій... (1415 r.),
    ... отець кнhзь Григоріє... ... Ильвивскіи архиєпископъ... (1467 r.),
    ... плебан володимерскіи князь Станиславъ... (1471 r.).

    Oczywiście nieco później – prawdopodobnie już w XVI w. – pojawił się w języku ukraińskim nasz dobry znajomy, rzeczownik ксьондз. Niestety, najdawniejsza znana mi jego dokumentacja nie sięga wstecz poza wiek dziewiętnasty.

WYKAZ SKRÓWTÓW

B – І. Ґалятовскій, Боги поганскіи..., Черниговъ 1686
C1 – Словник староукраїнської мови (під ред. Л.Л. Гумецької), Київ 1977-1978
C2 – Історичний словник українського язика (під ред. Є. Тимченка) т. 1 А-Ж
С3 – П. Білецький-Носенко, Словник української мови (підготував до друку В.В. Німчук), Київ 1966
С4 - Словарь украинскаго языка (под ред. Б.Д. Гринченкa), Кіев 1907-1909
С5 – Словник української мови (під ред. І.К. Білодіда), Київ 1970-1980
CZ – [anonimowe] Чуда пресвятои Дhвы..., Новгородокъ Сhверскій 1677
D – І. Ґалятовскій, Души людей..., Черниговъ 1687
G – І. Ґалятовскій, Грhхи розмаитіи...Черниговъ 1685
HM - З. Копыстенскій, Омілія албо казанье..., Киевъ 1625
K - І. Ґалятовскій, Ключъ разумhнія..., Киевъ 1659
KZ - М. Смотрицкій, Казанье на чесный погребъ..., Вильна 1620
LK - П. Берында, Лексіконъ словеноросскій..., Киевъ 1627
M - І. Ґалятовскій, Месія правдивый..., Киевъ 1669
MK – M. Karpluk, Z polsko-ruskich związków językowych, Warszawa 1996
N - І. Ґалятовскій, Небо новое..., Львовъ 1665
PL – [anonimowy] Плачъ альбо ляментъ..., Львовъ 1615
PR - К. Ставровецкій, Перло многоцhнное..., Черниговъ 1646
Q – І. Ґалятовскій, Казанія приданыи..., Киевъ 1660
RD - А. Радивиловскій, Огородокъ Маріи..., Львовъ 1676
RR - R. Richardt, Polnische Lehnwörter im Ukrainischen, Berlin 1957
S1 – Słownik staropolski (pod red. S. Urbańczyka), Wrocław-Kraków-Warszawa 1953
S2 - Słownik polszczyzny XVI wieku (pod red. M.R. Mayenowej), Wrocław-Warszawa-Kraków 1966
S3 - S.B. Linde, Słownik języka polskiego 2, Lwów 1854-1860
S4 - Słownik języka polskiego (pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego), Warszawa 1900-1927
S5 - Słownik języka polskiego (pod red. W. Doroszewskiego), Warszawa 1958-1966
SB - П. Домживъ Лютковичъ, Собраніе въкратцh словесъ..., Угорци 1618
SH - S. Hrabec, Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII w., Toruń 1949
Sk - І. Ґалятовскій, Скарбница потребная..., Новгородокъ Сhверскій 1676
SZ - Słownik języka polskiego (pod red. M. Szymczaka), Warszawa 1978-1981
TR - synaksary w księdze Тріодіонъ..., Киевъ 1627
VK – Т. Сафоновичъ, Выкладъ о церкви..., Киевъ 1668
VR - К. Саковичъ, Вhршh на жалосный погребъ..., Киевъ 1622
VZ - A. Митура, Вhзерунокъ цнотъ..., Киевъ 1618