1934, 19 kwiecień, Charków – Protokół zeznań uwięzionego J. Teodora odnośnie polonizacji Ukraińców-katolików przez członków POW.

Protokół zeznań

aresztowanego Józefa Bolesławowicza Teodora[1] z dnia 19 kwietnia 1934 r.

Pytanie: W zeznaniach swych mówiliście o prowadzonej przez członków POW polonizacji Ukraińców-katolików. Opowiedzcie ze szczegółami, co wiecie na ten temat?

Odpowiedź: Na Ukrainie Prawobrzeżnej mieszka określona ilość ludności narodowości ukraińskiej katolickiego wyznania. Grupa ta bardzo często miesza pojęcia przynależności religijnej i narodowości, na pytanie o przynależność narodową odpowiadając: „katolik”. Nie władając językiem polskim katolicy ukraińscy pod wpływem nacjonalistycznych elementów żądali często otwarcia szkół polskich dla swych dzieci. Wydaje mi się, że pod koniec 1923 r. albo na początku 1924 r. na Wszechzwiązkowym Zjeździe Biur Polskich w Moskwie omówiono i przyjęto pryncypialną decyzję w sprawie rozwiązania tego problemu.

            Pozycja Biura Politycznego KC WKP(b) polegała zasadniczo na tym, że pośród tej grupy Ukraińców-katolików, którzy na co dzień nie posługują się językiem polskim, ale żądają nauczania swych dzieci w języku polskim, prowadzić działalność edukacyjną, udowadniając im absurdalność koncepcji nauczania ich dzieci w języku, którym nie potrafią się posługiwać. Jeżeli ludność, nie przyjmując argumentów wyjaśniających, w dalszym ciągu będzie starać się o otwarcie szkoły polskiej, to wychodząc z politycznych założeń należy spełnić te życzenia, wyrażając zgodę na te żądania i wprowadzając język polski, jako przedmiot nauczania w szkole ukraińskiej. A jeśli to nie zadowoli ludności, tworzyć polskie klasy w ukraińskich szkołach, a jedynie w wyjątkowych przypadkach szkołę polską.

            Polityka w powyższej sprawie sprowadzała się do tego, iż ludność polska w czasach caratu była prześladowana pod względem narodowościowym, a obecnie podburzana przez kułacko-nacjonalistyczne elementy będzie oceniać odmowę nauki dzieci w języku polskim, jako ucisk narodowościowy. Spełnienie ich żądań wytrąci z rąk elementów nacjonalistycznych ten argument przeciwko władzy radzieckiej. Zasadna taka została przyjęta przez KC Biura Polskiego na temat Ukraińców-katolików. Jedną z metod działalności wywrotowej POW, w celu wzmocnienia polskiego nacjonalizmu była polonizacja Ukraińców-katolików.

Dokonywali tego poszczególni członkowie POW, według dyrektyw organizacji. Osobiście dowiedziałam się o tym od Skarbka w 1926 r. Z rozmów z Politurem w latach 1926-1927 wiem, że polonizację Ukraińców-katolików aktywnie przeprowadzali na Podolu członkowie POW – [Ludwik] Krzyżanowski i [Jakub] Gold według wytycznych kierownictwa POW.

Po raz pierwszy z problemem Ukraińców-katolików spotkałem się w 1924 r. W tymże roku (wydaje mi się, że jesienią), celem prześledzenia tego problemu, wyjechała w teren komisja w składzie: [Samuel] Łazowert – przedstawiciel KC KP(b)U, ja i [Dawid] Mac[2] z Ministerstwa Oświaty USRR.

Komisja zasadniczo odwiedziła byłą gubernię podolską i – o ile pamiętam – dawną gubernię wołyńską, gdzie byliśmy tylko w Żytomierzu nie wyjeżdżając w ogóle w teren.

Po przybyciu komisji do Winnicy pracujący tam Krzyżanowski – kierownik Biura Polskiego oraz Gold – inspektor Okręgowego Wydziału Oświaty (obaj – jak dowiedziałem się od Politura – byli członkami POW) poinformowali nas, że miejscowe władze całą polską ludność uważają za Ukraińców-katolików i tym samym dowodzą, iż polskiej ludności w ogóle tam nie ma i w związku z tym planują masowe likwidowanie polskich szkół, co wywołuje zdecydowanie niekorzystne nastroje wśród ludności polskiej.

Oczywiście wypadki wielkopaństwowego szowinizmu, usiłującego pod sztandarami walki z polonizacją Ukraińców-katolików, zlikwidować nauczanie ludności polskiej w języku rodzimym w niektórych rejonach miały miejsce. Jednakże nie miały one charakteru masowego, jak przedstawiali to Gold i Krzyżanowski w celach maskowania prowadzonej polonizacji Ukraińców-katolików i szkalowania walki z polonizacją.

Komisja pod kierownictwem Łazowerta, który jako przedstawiciel KC KP(b)U był faktycznym kierownikiem komisji i nadawał jej kierunek polityczny, zamiast skierować ogień na dwa fronty, tzn. przeciw wymienionym wyżej przypadkom szowinizmu wielkopaństwowego i przeciw polonizacji Ukraińców, zasadniczą uwagę skoncentrowała na walce z tym pierwszym, pomijając problem polonizacji Ukraińców-katolików. O ile pamiętam, komisja nie stwierdziła ani jednego wypadku polonizacji Ukraińców-katolików, co było absolutnie niewiarygodne, a potwierdzało nacjonalistyczne nastawienie komisji. Wyjeżdżając w teren zajeżdżaliśmy do wsi, które wskazywali nam Krzyżanowski, Mojsijenko, polski inspektor w Wydziale Oświaty w Kamieńcu Podolskim, Opałko (kierownik Biura Polskiego Komitetu Rejonowego). Wiadomo, iż te wsie zamieszkałe były przez ludność polską i szkoły były prawidłowo zorganizowane.

W rezultacie takiej działalności Komisji, szkodnicza działalność POW była ułatwiona.

J. Teodor

[podpis odręczny]

Oryginał, rękopis w języku rosyjskim.

DASBU, spr. 60830-FP, t. 61, ark. 163-170.

Powrót